उपत्यकाका तीन शहरहरू र अन्य स्थानहरूमा गाईजात्रा मनाईयो

कारोबार आज ,२०७७ साल साउन २० गते मंगलवार ,काठमाण्डौं – गाईजात्राको परम्परागत उत्सव वा ‘गाई चाड’ आज काठमाडौँ उपत्यकाका तीन शहरहरू र अन्य स्थानहरूमा मनाईयो । हरेक बर्ष काठमाडौं, पाटन, किर्तिपुर , भक्तपुर र अन्य क्षेत्रमा रहेका नेवार समुदायले यो चाड मनाउने गर्दछन्। भाद्र कृष्ण अष्टमीका दिनसम्म मनाइने यस पर्वका क्रममा प्रहसन, सामाजिक विकृतिप्रति व्यङ्ग्यात्मक प्रदर्शन, नाचगान तथा मृत व्यक्तिको सम्झनामा रामायणको करुण रसका गीतहरू पनि गाइन्छ । गाईजात्रा चन्द्र क्यालेन्डर अनुसार साउन महिनाबाट शुरू हुन्छ र एक हप्तासम्म रहन्छ । यो समय गाईजात्रा परम्पराको सम्मान गर्दै गाई वा मानिसलाई गाईका रूपमा सिङ्गारी आ–आफ्ना क्षेत्रमा परिक्रमा गराउने र विगतको वर्षमा मरेकाहरूको सम्झनामा अनौठो रीतिथिति धारण गर्दै शहर वरिपरि परिक्रमा गर्ने गर्दछन् । शोकाकुल परिवारहरूले गाईजात्रामा भाग लिनेहरूलाई फल, रोटी, चामल, दही र पैसा प्रदान गर्दछन्।

गाईजात्रा महोत्सव राजा प्रताप मल्लको शासनकालमा शुरू भएको हो भन्ने विश्वास गरिन्छ, जसले आफ्नो रानीलाई सान्त्वना दिनको लागि गाईजात्राको शुरु गरेका थिए उनी एक बिफरको महामारीमा उनको छोरोको मृत्यु भएकोले अत्यन्त दु: खी थिइन् । पूत्र वियोगमा शोकाकुला भएकी रानीलाई भुलाउन उनले आफन्तजनलाई चाडको एक भागका रूपमा विभिन्न हास्य मुद्रामा हास्य र व्यंग्य कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न आदेश दिएका थिए । सोही समयदेखि यो परम्परा गइजात्र उत्सवको रूपमा जारी रहँदै आएको छ ।

प्रताप मल्लको पालादेखि प्रचलनमा आएको गाईजात्रा हनुमानढोकास्थित राजप्रासाद भएर जानुपर्ने प्रथा अहिलेसम्म पनि जारी छ । देशका विभिन्न शहरमा गाईजात्रा मनाइने भए पनि उपत्यकामा यसको विशेष रौनक देखिने गरेकामा यस वर्ष कोरोना भाइरसको संक्रमणबाट बच्न पनि भीडभाड कम गर्न सरकारले आह्वान गरेको छ । कोरोनाका कारण भौतिक दूरी कायम गरेर चाडपर्व मनाउनुपर्ने अवस्था छ । गाईजात्राको अवसरमा मानिसहरूले सामाजिक र राजनैतिक विसंगति, मानवीय क्रियाकलाप र अन्य समसामयिक मामिलाहरूमा हास्य स्किट्स, कार्टुन र त्यस्तै अन्य माध्यमबाट मनोरन्जन दिनुका साथै जनचेतना जगाउन पनि सहयोग गर्दछन्। अखबारहरूले पनि यस अवसरमा विशेष हास्य र व्यंग्य अंकहरु बाहिर निकाल्छन्।

यस वर्षको गाईजात्राका अवसरमा काठमाडौँ उपत्यका प्रायः सुनसान देखिएको छ । भाद्र कृष्ण प्रतिपदादेखि अष्टमीसम्म आठ दिन मनाइने परम्परागत सांस्कृतिक पर्व ‘गाईजात्रा’ को पहिलो दिन आज विगत वर्षजस्तो रमझम छैन । उपत्यकामा नै कोरोना भाइरसको संक्रमण फैलने क्रम बढेकाले कम मानिसमात्र बाहिर निस्किएका छन् । गाईजात्राको बढी रमझम हुने वसन्तपुर दरबार क्षेत्रमा पनि  फाट्टफुट्टमात्र झाँकी देखिएका छन् ।

सामाजिक सञ्जालमा सीमित हास्यव्यङ्ग्य
 व्यवस्थाप्रति व्यङ्ग्य गरेको भन्दै विसं २०१७ पुस १ गतेको शाही ‘कू’ पछि गाईजात्रामा पनि प्रतिबन्ध लागेको थियो । संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीले विसं २०३३ मा नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानले महोत्सवका रुपमा झाँकी र हास्यव्यङ्ग्यसहित गाईजात्रा फेरि मनाउन थालेको जानकारी दिनुभयो ।  हास्यव्यङ्ग्यले बुझ पचाएर जथाभावी गर्नेलाई सचेत गराउने र अनर्थकतामा सार्थकता झल्काउने उहाँको भनाइ छ । जात्राका क्रममा पाटनमा देखाइने सत्ययुगको धान, चामलको नमूना र काठमाडौँको ठमेलमा देखाइने स्वर्ण तथा रजताक्षरमा लेखिएका पुस्तक विशेष दर्शनीय मानिन्छन् ।

आजभोलि गाईजात्राका अवसरमा समाजमा विद्यमान विकृति र विसङ्गति उजागर गरिन्छ । सार्वजनिक रूपमा मनोरञ्जनात्मक तथा व्यङ्ग्यात्मक ढङ्गले विविध कार्यक्रमको आयोजना समेत हुन्छ । पत्रपत्रिकामा पनि सामाजिक कुरीतिलाई समेटेर हास्यव्यङ्ग्य अङ्क प्रकाशित गरिन्छ । गाईजात्राका अवसरमा विगत वर्षमा यस्ता व्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रम पनि एक हप्तासम्म नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठान, राष्ट्रिय नाचघर,  राष्ट्रिय सभागृह लगायत स्थलमा धूमधामसाथ गरिन्थ्यो । हास्य कलाकारको सक्रियतामा हुने यस्ता कार्यक्रम हेर्न हजारौँ मानिस टिकट काटेर पुग्थे । कोरोनाका कारण यस वर्ष त्यस्ता कार्यक्रम कतै भएको छैन ।

 केही कलाकारले रेडियो, टेलिभिजन, युट्युबलगायत सामाजिक सञ्जालमै यस वर्षको गाईजात्राको व्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रम सीमित भएको छ । हास्य कलाकार राजेन्द्र पोखरेलले यस वर्ष स्टेजमै गएर गाईजात्रा गर्दा कोरोना बढ्न सक्ने भएकाले भर्चुअल विधिबाट गरिएको कार्यक्रम एपी१ टेलिभिजनबाट देखाउने गरी तयारी भएको जानकारी दिनुभयो । मनोज गजुरेलको युट्युब च्यानल गजुरियल डट कम र साझा कथाबाट पनि गाईजात्रा कार्यक्रम हुने उहाँले बताउनुभयो ।

 गाईजात्रा पर्व काठमाडौँ उपत्यकालगायत बनेपा, धुलिखेल, पनौती, बाह्रविसे, त्रिशूली, दोलखा, खोटाङ, भोजपुर, चैनपुर, इलाम, धरान, विराटनगर, वीरगञ्ज, हेटौँडा, पोखरा लगायत नेवार समुदायका मानिसको विशेष उपस्थिति रहेको शहरमा धुमधामका साथ मनाइन्छ । गाईजात्राका अवसरमा काठमाडौँ उपत्यकामा सार्वजनिक बिदा दिइएको छ ।

विगतदेखि नै उपत्यकामा यस पर्वका अवसरमा बिदा दिइने भएकाले धेरै मानिस गाईजात्रा हेर्न शहरका मुख्य सडकमा निस्कन्थे । तर यस वर्ष सोमबारको जति पनि सवारी चलेका छैनन् । सोमबारमात्र उपत्यकामा कोरोनाका ६२ जना संक्रमित भेटिएका थिए । फेरि कोरोना बढ्दै गएपछि अब के हुन्छ भन्ने जिज्ञासा आम मानिसमा बढेको छ ।